مکانیزم ماشه و سلامت ایرانیان؛ پیامدهای پنهان بر دارو، درمان و نظام سلامت

ابراهیم نوری گوشکی، عضو هیأت مدیره انجمن علمی متخصصین پزشکی خانواده ایران و عضو پیوسته سازمان جهانی پزشکان خانواده (WONCA ) در یادداشتی نوشت:  سلامت عمومی، شالوده توسعه پایدار هر کشوری است و دسترسی همگانی به دارو، تجهیزات پزشکی و خدمات درمانی از مهم‌ترین شاخص‌های عدالت اجتماعی به شمار می‌رود. در ایران نیز همانند سایر کشورها، سلامت نه تنها یک موضوع فردی بلکه یک سرمایه ملی محسوب می‌شود. با این حال، رخدادهای سیاسی و اقتصادی بین ‌المللی می‌توانند آثار غیرمستقیم اما عمیقی بر این سرمایه ملی برجای گذارند.

فعال شدن ساز و کار ماشه و بازگشت تحریم‌ های بین‌ المللی علیه ایران، موجی از نگرانی در میان متخصصان حوزه سلامت، بیماران و حتی سیاستگذاران ایجاد کرده است. اگرچه مدافعان تحریم‌ ها معمولاً ادعا می‌کنند که دارو و تجهیزات پزشکی از شمول تحریم‌ها مستثنی هستند، اما شواهد علمی و تجربی نشان می‌دهد که محدودیت‌ های مالی، بانکی و تجاری به ‌طور غیرمستقیم سلامت مردم را هدف قرار می‌دهد.

مطالعات متعددی در نشریات معتبر جهانی از جمله The Lancet، BMJ Global Health و گزارش‌های رسمی سازمان بهداشت جهانی WHO بر این موضوع تأکید کرده‌اند که تحریم‌ها به‌ ویژه در کشورهایی با اقتصاد متکی بر واردات دارو یا مواد اولیه دارویی و تجهیرات، باعث افزایش مرگ‌ و میر، کاهش کیفیت زندگی بیماران و تضعیف کل نظام سلامت می‌شود.

تحریم‌ها و سلامت؛ شواهد جهانی

تجربه کشورهای تحت تحریم
•عراق در دهه ۱۹۹۰: تحریم‌ های گسترده در عراق، منجر به افزایش مرگ ‌و میر کودکان و کمبود داروهای حیاتی شد. گزارش UNICEF نشان داد که میزان مرگ‌ و میر کودکان عراقی در طول تحریم‌ ها دو برابر شد.

•ونزوئلا: مطالعه منتشرشده در The Lancet Global Health نشان داد که تحریم‌ های اقتصادی باعث کاهش شدید دسترسی به داروهای دیابت و فشار خون شده و مرگ ‌و میر ناشی از بیماری ‌های مزمن افزایش یافته است.

•کوبا: محدودیت در دسترسی به تجهیزات پزشکی موجب شد تا شاخص‌های سلامت عمومی این کشور با وجود داشتن نظام سلامت پیشرفته، دچار افت شود.

این شواهد نشان می‌دهد که حتی در کشورهایی با زیرساخت‌ های قوی، تحریم‌ ها مستقیماً بر نظام سلامت اثر منفی می‌گذارند.

گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی:

WHO بارها اعلام کرده است که سلامت یک «حق بنیادین انسانی» است و نباید قربانی تحولات سیاسی و اقتصادی شود.
در گزارش سال ۲۰۱۹ WHO درباره «سلامت و تحریم ‌ها» آمده است که تحریم‌ های اقتصادی به‌ طور غیرمستقیم اما جدی، زنجیره تأمین دارو، واکسن و تجهیزات پزشکی را مختل می‌کند و گروه‌ های آسیب ‌پذیر مانند کودکان، زنان باردار، سالمندان و بیماران مزمن و خاص بیشترین آسیب را می‌بینند.

تأثیر ساز و کار ماشه بر دارو و درمان در ایران:

۱-دسترسی به داروهای حیاتی
ایران بخش مهمی از داروهای خاص مانند داروهای بیماران مبتلا به سرطان، هموفیلی، ام‌ اس، پیوند اعضا و بیماری ‌های نادر را وارد می‌کند و بعضا به مواد اولیه خارجی وابسته است. با فعال شدن ساز و کار ماشه، دسترسی به این داروها به دلیل محدودیت در نقل ‌و انتقال مالی، سخت ‌تر خواهد شد.

مطالعه ‌ای در BMJ Global Health نشان داده که حتی در صورت «عدم تحریم مستقیم دارو»، هزینه ‌های مبادله و مشکلات بانکی باعث کاهش شدید واردات داروهای حیاتی می‌شود.

۲-تولید داخلی و کیفیت دارو
ایران توانسته است بیش از ۹۵٪ داروهای عمومی مورد نیاز را در داخل تولید کند. اما بسیاری از مواد اولیه و مواد جانبی (مانند آنزیم‌ ها، حلال ‌ها، فیلترها) وارداتی هستند. تحریم‌ها موجب افزایش قیمت مواد اولیه و افزایش قیمت دارو و تجهیزات و در برخی موارد کاهش کیفیت تولید می‌شود.

تجربه گذشته نشان داد که در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ با تشدید تحریم ‌ها، کمبود گسترده برخی داروهای حیاتی به ‌ویژه داروهای بیماران سرطانی رخ داد.

۳-تجهیزات و فناوری پزشکی
تحریم‌ها دسترسی به تجهیزات پیشرفته مانند MRI، PET Scan، کیت ‌های آزمایشگاهی و حتی قطعات یدکی دستگاه‌ های دیالیز و ونتیلاتور را محدود می‌کنند.گزارش Lancet (۲۰۲۰) نشان داد که کمبود تجهیزات پزشکی در ایران طی دوران تحریم، روند درمان بیماران مبتلا به کرونا را به‌طور مستقیم تحت تأثیر قرار داد.

تأثیر بر نظام سلامت

۱-افزایش هزینه ‌ها و نابرابری سلامت
با کمبود دارو و تجهیزات، قیمت ‌ها افزایش می‌یابد و این مسئله بیماران را به سمت بازار سیاه و داروهای قاچاق سوق می‌دهد. مطالعه‌ای در Health Policy and Planning نشان داد که در کشورهای تحت تحریم، هزینه‌ های سلامت خانوارها تا ۴۰٪ افزایش یافته است.

نابرابری و بی عدالتی در دسترسی به خدمات سلامت افزایش می‌یابد و اقشار کم‌ درآمد در این میان، بیشترین آسیب را می‌بینند.

۲-فشار بر پزشکان و کادر درمان
با افزایش فشارتحریم ها، پزشکان مجبور می‌شوند به جای داروهای استاندارد، از داروهای جایگزین استفاده کنند که ممکن است اثربخشی کمتری داشته باشد. این مسئله رضایت بیماران را کاهش داده و فرسودگی شغلی کادر سلامت را افزایش می‌دهد.

۳-بحران‌ های سلامت و کاهش تاب‌آوری
نظام سلامت ایران طی بحران پاندمی کرونا نشان داد که تحریم‌ها مستقیماً بر توان پاسخگویی کشور در شرایط اضطراری اثر گذاشته‌اند.کمبود داروهای مورد نیاز در بخش هایICU و تجهیزات حفاظتی مثال بارزی از این تأثیر بود.

نقش پزشکی خانواده و نظام ارجاع در مدیریت بحران:

یکی از ظرفیت ‌های مهم برای کاهش آثار تحریم‌ها، نظام پزشکی خانواده و ارجاع است.

پزشکی خانواده با مدیریت صحیح منابع دارویی و خدمات، از مصرف بی ‌رویه داروها جلوگیری می‌کند. نظام ارجاع باعث می‌شود بیماران به ‌صورت هدفمند به سطوح بالاتر درمانی هدایت شوند و هزینه‌ های غیرضروری کاهش یابد. استقرار کامل این نظام، می‌تواند تا حد زیادی تاب ‌آوری نظام سلامت در برابر فشارهای خارجی را افزایش دهد.

راهکارها و پیشنهادات:

۱-دیپلماسی سلامت
استفاده از ظرفیت سازمان‌های بین‌المللی ( WHO، یونیسف، NGOهای بشردوستانه) برای مستثنی کردن دارو و تجهیزات و مواد اولیه آن از تحریم‌های غیرمستقیم.

۲-خودکفایی در مواد اولیه دارویی
سرمایه‌ گذاری در پژوهش و فناوری برای تولید مواد اولیه و واسطه ‌ای در داخل کشور.

۳-همکاری ‌های منطقه ‌ای
ایجاد شبکه‌ های مشترک دارویی با کشورهای همسایه برای تبادل دارو و مواد اولیه در شرایط اضطراری.

۴-پایش و شفافیت بازار دارو
جلوگیری از قاچاق دارو و مدیریت هوشمند زنجیره تأمین و توزیع برای اطمینان از دسترسی عادلانه بیماران به دارو.

۵-توانمندسازی پزشکان خانواده
آموزش پزشکان خانواده برای مدیریت نسخه ‌نویسی منطقی، کاهش مصرف بی ‌رویه دارو خصوصا آنتی ‌بیوتیک ‌ها و جایگزینی داروهای پرهزینه با نمونه‌ های مؤثر تولید داخل.

در هر حال همان طور که پیشتر اشاره شد سلامت مردم یک حق بنیادین است که نباید تحت تأثیر تصمیمات سیاسی و اقتصادی قرار گیرد.

فعال شدن مکانیزم ماشه، اگرچه در ظاهر به حوزه‌ های سیاسی مربوط است، اما پیامدهای مستقیم آن بر دارو، درمان و نظام سلامت ایران و همچنین دسترسی عادلانه به خدمات سلامت، غیرقابل انکار است.

شواهد علمی از WHO، The Lancet و BMJ Global Health نشان می‌دهد که تحریم ‌ها منجر به افزایش مرگ ‌و میر، کاهش کیفیت درمان و تشدید نابرابری سلامت می‌شوند. در این میان، بیماران خاص و اقشار آسیب ‌پذیر بیشترین آسیب را خواهند دید.

تقویت دیپلماسی سلامت، سرمایه‌ گذاری در تولید داخلی، همکاری ‌های منطقه‌ ای و استقرار کامل نظام پزشکی خانواده می‌تواند تا حد زیادی آثار این فشارها را کاهش دهد.

بنابراین، باید تأکید کرد که سلامت مردم فراتر از سیاست است و جامعه جهانی وظیفه دارد سلامت ایرانیان را از هرگونه آسیب ناشی از فشارهای سیاسی و اقتصادی مصون بدارد.